نویسنده: سید هاشم رضوی
مدتی پس از اعلام آغاز مذاکرات امنیتی میان ایران و سعودی در بغداد و جدی شدن این مذاکرات در ادوار بعدی، موضوع بهبود روابط میان ایران از یک سو و مصر و اردن از سوی دیگر مطرح گردید. در این میان مصر به دلیل برخورداری از جایگاه خاص در جهان اسلام و عرب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. روابط تهران قاهره از بدو پیروزی انقلاب اسلامی و استقبال قاهره از شاه مخلوع تیره شد و در ادامه با افزایش تنش ها این روابط به سطح دفتر حافظ منافع که پایین ترین درجه روابط دیپلماتیک میان کشورهاست تنزل پیدا کرد.
هرچند در سالهای بعد و در دولت های مختلف، مسولین سیاسی جمهوری اسلامی در سطوح مختلف تلاشهایی برای بهبود روابط با مصر انجام دادند اما به نظر می رسد عوامل متعددی از جمله وابستگی شدید مالی قاهره به کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و به ویژه سعودی، مسولین مصری را از پاسخ امیدوار کننده به ایران در جهت بهبود روابط بازداشته بود و اکنون پس از تحولات مثبت در روابط تهران و ریاض برخی معتقدند مصریها بدون واهمه از وتوی سعودی می توانند به بازسازی روابط خود با ایران بیندیشند.
مصریها در بالاترین سطح از توافق تهران-ریاض استقبال کردند
هرچند اختلافات و پیچیدگی روابط دو کشور در این مورد خلاصه نمیشود و عوامل متعدد دیگری در این میان وجود دارد که باعث شده این روابط بیش از 4 دهه در همین حد باقی بماند اما در ماههای گذشته، و پس از جدی شدن مذاکرات بهبود روابط میان تهران و ریاض، ابراز علاقه مستمر ایران و مصر و تمایل دو کشور به گفت و گو و توسعه روابط فی مابین از طریق پیامهای مستقیم و غیرمستقیم از مجاری مختلف دیپلماتیک قابل توجه بوده و این پیام ها پس از توافق ایران و سعودی به نحو قابل توجهی به خصوص از طرف مصری افزایش پیدا کرده است.
وزارت خارجه مصر، در پی امضای توافق ازسرگیری روابط میان ریاض و تهران در پکن، اعلام کرد که با علاقه این توافق را دنبال میکند و مشتاقانه منتظر است که این توافق به کاهش تنش در منطقه کمک کند. در کمتر از ۲۴ ساعت بعد؛ ریاستجمهوری این کشور در بیانیه ای، اظهار داشت، مصر از این گام مهم و رویکرد سعودی در این زمینه قدردانی میکند. در عین حال ابراز امیدواری کرد که این تحول بر سیاستهای منطقهای و بینالمللی ایران تأثیر مثبت بگذارد.
ایران مصر را کشور مهم منطقه می داند
از سوی دیگر طرف ایرانی نیز در ماه های گذشته سیگنال های مثبتی برای طرف مصری ارسال کرده است. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، که در دفتر حافظ منافع ایران در قاهره نیز سمت داشته ۱۳مارس، تاکید کرد، مصر کشوری مهم است و ایران و مصر برای هم در منطقه اهمیت قائلند و منطقه به ظرفیت مثبت و همافزایی این دو کشور نیاز دارد. وی همچنین به گفتگوی کوتاه امیرعبداللهیان و عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر در حاشیه اجلاس بغداد2 در اردن نیز اشاره کرده و آن را مثبت ارزیابی می کند.
در دسامبر گذشته نیز، وزیر امور خارجه ایران، از پیشنهاد السودانی، نخست وزیر عراق مبنی بر میانجیگری برای گفت وگو میان قاهره و تهران” استقبال می کند و در اواخر ماه فوریه امیرعبداللهیان از برطرف شدن سوءتفاهم ها و تحول در روابط ایران با اردن و مصر سخن می گوید.
از جمله نشانههای مثبتی نوید دهنده آغاز مذاکرات قاهره-تهران است، روند کلی حاکم بر منطقه غرب آسیا و تمایل کشورها به حل تنشهای باقی مانده میان خود است. پایان دادن به تحریم قطر، پایان تنش میان آنکارا از یک سو و ریاض و ابوظبی از سوی دیگر، عادی سازی روابط ریاض-تهران و تلاش برای بازگرداندن دمشق به اتحادیه عرب نمونه ای از این روند مصالحه جویانه در منطقه است.
آمریکا عامل تاثیر گذار در تصمیمسازی مصر
اما همانگونه که پیشتر اشاره شد تصمیم مصر برای بهبود رابطه با ایران تحت تاثیر متغیرهای متعددی قرار دارد و از این روست که تاکنون هیچ موضع روشنی از سوی قاهره اعلام نشده است. برخی تحلیلگران بر این عقیده اند که مصر منتظر است نتیجه تفاهمات ایران و سعودی آشکار شود و با اطمینان بیشتری به سیگنال های ایران پاسخ دهد. از سوی دیگر برخی کارشناسان بر این باورند که فشارهای آمریکا در تصمیم گیری مصر تاثیر مستقیم دارد. مصر این روزها درگیر بحران اقتصادی ویرانگری است. کمبود منابع ارزی در این کشور جدی است و این بحران بدون کمک و سرمایه گذاری سنگین خارجی قابل حل نیست. از سوی دیگر صندوق بین المللی پول این کشور را به کاهش شدید ارزش پول محلی ملزم کرده که در نتیجه آن در تنها در سال گذشته پوند مصر 50 درصد ارزش خود را از دست داد و این روند نزولی امسال نیز ادامه داد. این درحالیست که متحدان این کشور حتی در خلیج فارس از ارائه کمک به این کشور خودداری می کنند. بنابراین نمیتوان توقع داشت مصری ها در این شرایط موضعی بهتر از این در قبال این تفاهم نشان دهند.
در مورد اینکه آیا بهبود روابط با ایران به بهبود شرایط اقتصادی مصر کمک خواهد کرد یا خیر، عبدالله الاشعل، دستیار سابق وزیر خارجه مصر معتقد است گشایش مصر در قبال ایران، به رونق گردشگری کمک خواهد کرد و ممکن است سالانه بیش از ده میلیون گردشگر ایرانی که مشتاقانه منتظر بازدید از اماکن مذهبی و زیارتگاه های اهل بیت هستند را به مصر بکشاند. علاوه بر این امکان تبادل تجاری رو به رشد بین دو کشور وجود دارد و این امر به اقتصاد متزلزل مصر بسیار کمک خواهد کرد. وی می افزاید، تداوم قطع روابط میان مصر و ایران به مصلحت مصر نیست. بلکه برعکس، منافع راهبردی قاهره در از سرگیری این روابط نهفته است و این امر در صورت تحقق، به نفع دو کشور به ویژه طرف مصری خواهد بود.
با همه این تفاصیل، الاشعل با اشاره به نفوذ بالای ایالات متحده بر تصمیم سازان مصر عادی سازی روابط دو کشور را بعید ارزیابی کرده و می افزاید، ایران در این زمینه امتیازی نخواهد داد و برای از سرگیری روابط با قاهره التماس نخواهد کرد زیرا این مصر بود که در سال ۱۹۷۹ روابط را قطع کرد و ایران چه در زمان رئیس جمهور حسنی مبارک چه بعد از انقلاب ژانویه، دست خود را برای از سرگیری این روابط دراز کرد، اما هیچ فایدهای نداشت.
نگرانی مصریها از تاثیرات فرهنگی و مذهبی رابطه با ایران
افزون بر این، یکی دیگر از نگرانیهای عمده مصر در ارتباط با ایران مباحث فرهنگی و مذهبی است. مصر سالهاست به عنوان قطب مذهبی جهان اهل سنت، ایران را رقیب خود می بینید. هرچند در دهههای اخیر سلفیگری سعودی توانسته بود عرصه را بر الازهر تنگ کند اما این دو در رویایی با آنچه که آن را خطر تشیع ایرانی می نامند، هم نظر و منسجم عمل می کردند و چه بسا در بسیاری از موارد الازهر در رویارویی با ایران از حمایت کامل سلفی ها برخوردار بود. این موضوعی است که احمد القویسنی، دستیار سابق وزیر امور خارجه مصر و مسول پرونده کشورهای عربی در این وزارتخانه به صراحت به آن اشاره کرده و آن را دلیل موجه برای قطع روابط از نقطه نظر حکومت مصر خوانده و می افزاید، در گذشته دلایل قطع روابط میان دو کشور از سوی تصمیم سازان مصری موجه به نظر می آمد، چرا که تلاش مستمر دستگاههای امنیتی ایران برای بیثبات کردن کشورهای عربی و صدور الگوی انقلاب اسلامی به این کشورها و گسترش نفوذ ایران ایران افزون بر حمایت از گروهها و سازمانهای وفادار به رهبری ایران و جریان سیاسی و مذهبی شیعه، قاهره را ملزم به کاهش روابط فرهنگی و سیاسی کرده بود.
وی محتاطانه ادامه می دهد، تحولات اخیر در منطقه اما قاهره را موظف می کند که رفتار تهران را رصد کرده و در صورت رفع نگرانی های مصر و ملاحظه برخورد مثبت با این نگرانی ها، با ایران وارد گفتگو و تعامل شود.
این نگرانی ها در مصر به حدی شدید است که پس از انقلاب مصر هنگامی که یکی از احزاب مصری دعوت نامه ای برای برخی خانوادههای شهدای انقلاب ۲۵ ژانویه ارسال کرد تا به ایران سفر کنند، این دعوت به بدترین شکل ممکن تفسیر شد و برخی خانوادهها آن را تلاش ایران برای گسترش تشیع و دخالت مذهبی در مصر توصیف کردند.
از سوی دیگر وزارت اوقاف مصر نیز در واکنش به ترغیب مصریان به سفر به ایران از سوی برخی شخصیت های نزدیک به ایران، از مصریها خواست تا به محض اینکه چنین دعوتنامههایی به آنها عرضه شد، موضوع را به این وزارتخانه گزارش دهند تا اقدامات لازم در مورد افرادی که در این زمینه در مصر وارد فعالیت شدهاند، صورت گیرد! این موضوع در مصر به قدری بالا گرفت که الازهر مصر به عنوان عالیترین مرجع مذهبی این کشور نسبت به آن واکنش نشان داد و ایران را متهم کرد که قصد دارد از فضای موجود در مصر استفاده کرده و تشیع را در این کشور گسترش دهد.
موضع در قبال رژیم صهیونیستی؛ عامل تعمیق شکاف
موضع سازش ناپذیر جمهوری اسلامی ایران در قبال رژیم صهیونیستی که در قطع روابط با قاهره نیز تاثیر مستقیمی داشت و در مقابل عادی سازی روابط با اسرائیل از سوی مصر، از دیگر تضادهای میان دو کشور است که اختلافات روابط تهران-قاهره را از یک سوعمیقتر کرده و از سوی دیگر باعث شده هرگونه تلاش برای همگرایی میان این دو کشور، حساسیت برخی طرف ها در منطقه را به دنبال داشته باشد. حسن نافعه استاد روابط بین الملل دانشگاه قاهره در این رابطه می گوید، کشورهایی هستند که تلاش خواهند کرد تا هرگونه نزدیکی مصر و ایران را خنثی کنند، زیرا این همگرایی به ایجاد تغییرات ژئواستراتژیک در منطقه منجر خواهد شد و تلآویو متضرر خواهد شد.
وی می افزاید، این همگرایی که امیدواریم محقق شود و به ترمزی برای عادیسازی روابط کشورهای عربی با اسرائیل منجر شود و پیامدهای توافق ابراهیم را محدود کند، چیزی است که سیاستمداران تل آویو از آن آگاه هستند و خود را بزرگترین متضرر این گام میدانند. ضمن اینکه این همگرایی و ایجاد کانال های دیپلماتیک ممکن است به کاهش تنش در عراق و یمن و سوریه و لبنان نیز کمک کند و امکان دستیابی به یک راه حل اساسی برای بحرانهای این کشورها را میسر کند. همچنین که فشارهای سیاسی و نظامی بر مقاومت فلسطین را کاهش میدهد و دست آن را در پاسخ به حملات رژیم اشغالگر بازتر خواهد کرد.
در پایان باید اذعان کرد علیرغم فضای مثبت ایجاد شده در جهت بهبود سطح روابط ایران و مصر، اغلب تحلیلگران معتقدند بازگشت روابط در کوتاه مدت دور از دسترس است، اما در میان مدت یا بلندمدت چنین اتفاقی در صورت پشت سر گذاشتن دوره ای از اعتماد سازی و مثبت بودن تجربه عادی سازی ایران و سعودی امکان پذیر است.
به نظر می رسد مذاکره کنندگان دو طرف و میانجیگران عراقی و عمانی با آگاهی از چنین چالشها و موانعی بر سر راه ارتباط دو کشور موضوعاتی چون گردشگری و ارتباط میان اتباع دو کشور را در اولویت قرار دهند. مصر اخیرا اعلام کرده برای تسهیل تردد گرشگران ایرانی به این کشور برای آنان روادید فرودگاهی صادر میکند. گردشگران ایرانی همچنین می توانند از خدمت ویزای 5 ساله مصر نیز استفاده کنند. این احتمال وجود دارد که ایران نیز به زودی در اقدامی متقابل تسهیلاتی جهت ورود گردشگران مصری در نظر بگیرد.