نویسندگان: امین محمدی و احمد معصومزاده
صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد بنیاد مکر با فلک حقهباز کرد حافظ |
نهم شهریور ۱۴۰۲ کنگرۀ جهانی صوفیه در اندونزی به پایان رسید اما حضور یکی از علمای الازهر که از مشایخ صوفیه هم شمرده میشود باز خبرساز شد؛ با وجود اینکه شمار بسیاری از بزرگان صوفیه و علمای اهلسنت در این کنگره شرکت کرده بودند اما اسامه الازهری بهعنوان سخنران افتتاحیه به نمایندگی از دیگر مهمانان برگزیده شد اما این تنها شگفتی این رویداد نیست. اسامه ازهری مؤسسۀ خودش، «مؤسسۀ ازهری»، را در جاکارتا افتتاح میکند و در دانشکدۀ اصول دین دانشگاه باندا آسه اندونزی از او تجلیل میشود. بهراستی چه چیزی این شیخ جوان را از دیگر پیران طریقت حاضر در کنگره متمایز کرده است؟ آیا تأیید آسمانی و عنایت ربانی به همراه دارد یا کرامات و علم لدنی دربردارد؟
اسامه ازهری که سفر او در ۸ می ۲۰۲۳ به مالزی هم جنجالبرانگیز شده بود، خود را مبلغ اسلام میانهرو میخواند، هرچند دیگران او را به چشم نمایندۀ السیسی مینگرند. البته، این سخن پربیراه نیست، چراکه وی در ۲ اکتبر ۲۰۱۴ بهعنوان مشاور دینی رئیسجمهور مصر، عبدالفتاح السیسی، گماشته شد. او همچنین با حمایتهای السیسی سفرهای زیادی به کشورهای اسلامی و حتی غربی از جمله روسیه (تاتارستان)، قرقیزستان، قزاقستان، استرالیا، موریتانی، تونس، ایتالیا و واتیکان، چین (سینکیانگ) و انگلستان داشته است. در این میان حضور او در اجلاس گروزنی که با موضعی ضدسلفی خاتمه یافت و کنگرۀ جهانی تصوف در اندونزی بیش از همه اهمیت دارد. پشتیبانی از اسامه ازهری در صورتی انجام میگیرد که دولت پس از سرکوب و به حاشیه راندن جریان سلفی و اخوانی اکنون با آخرین هماورد خود الازهر، یا دقیقتر احمد طیب، روبرو شده است.
باوجوداینکه تاریخ معاصر مصر همواره شاهد تعامل و تعارض الازهر، تصوف و دولت بهویژه پس از جمال عبدالناصر بوده است اما زنجیرۀ رخدادها نشان میدهد آرایش جریانهای دینی مصر در آستانۀ دگرگونی قرار دارد. پیش از آنکه این موضوع تشریح شود لازم میآید یک بازخوانی از روابط الازهر، تصوف و دولت صورت بگیرد.
در باب معاملات صوفیه و فراعنه
حضور صوفیه در مصر به سدههای نخست اسلام بازمیگردد و تصوف مصر جنبهای عملی و عامیانه به خود گرفت. در مقابل، الازهر نهادی دولتی بود چنانچه مسجد آن بهسوی قبلۀ قصر خلیفه ساخته شده بود اما سرانجام توانست در دورۀ عثمانی به بازیگری مستقل تبدیل شود [۱] [۲]. الازهر هرچند تصوف را به رسمیت شناخته اما خوانشی متشرعانه و عالمانه بسان قشیری و غزالی از تصوف دارد و کاملاً با تصوف عامیانه همخوان نیست. بنابراین، الازهر برای تثبیت مرجعیت دینی خود همواره خواهان اعمالنفوذ بر طریقتهای صوفیه بود تا اینکه محمدعلی پاشا در سال ۱۸۱۲م برای نخستینبار شیخ خلیل بکری را به رهبری همۀ طریقتهای صوفیه گماشت تا از این رهگذر از مرجعیت علمای الازهر کاسته شود. باری، سنگ بنای تعارض دو نهاد دینی مهم در مصر نهاده شد. جمال عبدالناصر شیخ محمد محمود علوان را بهعنوان شیخ طریقتهای صوفیه گماشت. هدف عبدالناصر هم کاهش نفوذ الازهر و مقابله با اخوانالمسلمین بود اما عبدالناصر در یک گام فراتر تصوف مصر را وارد معادلات منطقهای نیز کرد: او احمد جنیدی، شیخ طریقت جنیدیه، را متقاعد کرد تا برای وحدت بین کشور مصر و سوریه شاخهای از طریقت خود را در سوریه ایجاد کند. ناصر در ازای این کار برخی از مشایخ صوفیه را وارد مجلس مصر کرد. سادات نیز رویۀ ناصر در قبال صوفیه را در پیش گرفت تا جایی که نوعی اتحاد استراتژیک بین صوفیه و دولت پدید آمد. برای نمونه، مشایخ صوفیه مانند شیخ زکی ابراهیم، رئیس طریقت محمدیه شاذلیه، جهت ارتقای روحیۀ سربازان وارد ارتش شدند. دوران مبارک تفاوت چندانی با دورۀ سادات نداشت مگر مخالفت صوفیه چند ماه پیش از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ با دولت به دلیل گماشتن شیخ عبدالهادی قصبی، عضو حزب مبارک، بهعنوان رئیس شورای عالی احزاب صوفیه. صوفیه به دلیل پیوندهایی که با دولت داشتند با انقلاب ژانویه در موضع ضعف قرار گرفتند و سرانجام در کنار لیبرالها ایستادند. در مقابل، جریانهای دیگر مانند اخوانالمسلمین و سلفیه دوباره قدرت اجتماعی خود را احیا کردند. در این میان الازهر در آغاز بیش از همه سود برد، چراکه در طی انقلاب بهعنوان میانجی اجتماعی شناخته میشد اما سرکار آمدن محمد مرسی، برخاسته از حزب اخوانی آزادی و عدالت، سبب همسویی احمد طیب و صوفیه با کودتاگران شد [۳] [۴].
در پناه لویاتان
درمورد اینکه چرا صوفیه از السیسی پشتیبانی کردند و شعار «لا اله الا الله؛ السیسی حبیبالله» سردادند، میگویند پدر عبدالفتاح السیسی، سعید السیسی، به طریقت مرازقۀ احمدیه تعلق داشته و خود عبدالفتاح متأثر از اسماعیل صادق عدوی، از مشایخ خلوتیه، است و چهبسا او نیز صوفی باشد [۵] [۶] اما این ظاهر قضیه است. دلیل پشتیبانی صوفیانی چون زینالعابدین فهمی سلامه، خلیفۀ رفاعیه و عبدالهادی قصبی به دلیل شکست سنگین دو حزب صوفیه، آزادیبخش مصر و صدای آزادی، در انتخابات مجلس از حزب آزادی و عدالت و حزب سلفی نور بود. افزون بر این، سلفیه و اخوانالمسلمین با استفاده از خلا قدرت پس از سرنگونی دولت مبارک به آشوب و خشونتهای شهری دست زدند. ازاینرو، الازهر نیز مانند صوفیه در کنار کودتای السیسی قرار گرفتند تا از برآمدن بهیموث اخوانی-سلفی در مصر جلوگیری کنند.
با وجود این، اتحاد الازهر و صوفیه که قصبی [۷] و عبدالخالق شبراوی، شیخ طریقت شبراویه، [۸] از آن سخن میگفتند پس از سرکوب اخوانالمسلمین و محدود ساختن سلفیه طول چندانی نکشید. السیسی در دو سخنرانی در ۵ می ۲۰۱۴ و آغاز سال ۲۰۱۵ ضمن نفی حکومت اسلامی، تلویحاً خواستار انقلاب در گفتمان دینی از علمای الازهر شد. هرچند این تقاضا با واکنشهای منفی روبرو شد و «کودتای مذهبی پس از کودتای نظامی» خوانده شد اما فدراسیون جهانی تصوف با همکاری وزارت اوقاف مصر، کنگرۀ «تصوف در برابر افراطگرایی» را در ژوئن ۲۰۱۵ برگزار کردند [۹]. هرچند احمد الطیب، رئیس الازهر، خود از مشایخ شاذلیه و بیگانه با سلفیت است اما مقاومت او در برابر درخواستهای دولت از قبیل طلاق شفاهی، عدم تکفیر داعش و گروههای مسلح در صحرای سینا، ناکامی الازهر در راهاندازی یک کارزار قوی ضد اسلام سیاسی بهویژه اخوان و داعش، پافشاری بر اتخاذ موضعی افراطی در برابر شیعیان، نادیدهگرفتن مواضع دولت مصر به ایران، عراق و سوریه و مخالفت با اجلاس «گروزنی»، همگی السیسی را به این نتیجه رساند که برای جلوگیری از نفوذ فزایندۀ الازهر از انقلاب ۲۵ ژانویه و چهبسا جایگزینی آن در بلندمدت باید چون اسلاف خود از تصوف استفاده کند [۱۰] [۱۱].
از حکمرانی روحانی تا مجلس مصر
حدود ۷۷ طریقت در مصر وجود دارد که همگی از شش طریقت اصلی آن «دسوقیه، شاذلیه، رفاعیه، بدویه، عزمیه و قادریه» سرچشمه میگیرند و این طریقتها از طریق سه نهاد سازماندهی میشوند: «شورای عالی طریقتهای صوفیه، اتحادیۀ عمومی گردهمایی آلالبیت، نقابت اشراف» [۱۲]. آمار دقیقی از شمار صوفیه وجود ندارد اما برآوردها از گستردگی پیروان و محبوبیت این جریان خبر میدهند. ادعای قصبی ۱۵ میلیون صوفی از جمعیت ۱۰۴ میلیونی مصر است. صوفیۀ مصر عمدتاً در ذیل مقولۀ «تسنن دوازدهامامی» قرار دارد و بسیاری از آنها به «حکومت پنهان اهلبیت» باور دارند [۱۳] ارزشهای مرکزی این طریقتها تساهل، زهد، تقوا و صبر بر ستمگری فرمانروایان است و عدالت در حاشیه قرار دارد [۱۴]. کمابیش ۶ هزار زیارتگاه و مقبرۀ صوفیه در سراسر مصر و ۲۹۴ زیارتگاه در قاهره وجود دارد که مهمترین آنها زیارتگاه «راس الحسین علیه السلام، سیده زینب و سیده نفیسه» هستند [۱۵]. از جمله دهشهای السیسی برای جلب پشتیبانی صوفیه اختصاص بودجههای قابلتوجه برای ترمیم این زیارتگاههاست. برای نمونه، اختصاص ۱.۶ میلیون دلار برای ترمیم مسجد و حرم سیده نفیسه [۱۶]. این اقدامات علاء ماضي ابو عزائم، شيخ طريقت عزميه، را به ستایش السیسی واداشت [۱۷].
السیسی افزون بر کمک به تبلیغ تصوف، سیاست برکشیدن برخی از مشایخ صوفیه را در پیش گرفته است: ائتلاف «حمایت از مصر» در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۸ با گرفتن ۴۰۰ صندلی از ۵۹۶ صندلی به پیروزی قاطع دستیافت. این ائتلاف با ۷ حزب صوفی و با ریاست شیخ عبدالهادی قصبی (معاون رئیس حزب مستقبل وطن، رئیس کمیته همبستگی در پارلمان مصر و رئیس شورایعالی طریقتهای صوفیه) همراه بود [۱۸]. از صوفیۀ دارای پشتیبانی دولت میتوان به علی جمعه، شوقی علام و عبدالهادی قصبی و بهتازگی اسامه الازهری اشاره کرد اما دولت در میان آنان به فرد اخیر اقبال بیشتری نشان داده است.
الازهری علیه الازهر
اسامه الازهری از اهالی اسکندریه و دانشآموختة الازهر و از علمای آن به شمار میآید. وی در سال ۲۰۰۰ در حلقۀ نزدیکان مفتی وقت مصر، علی جمعه، قرار گرفت و نخستین حضور و تدریس او در انظار عمومی به سال ۲۰۰۵ در مسجد سلطان حسن قاهره بازمیگردد که به نیابت از او به ایراد خطبۀ نمازجمعه پرداخت. او برخلاف بسیاری از وعاظ و علما که در پایان حکومت مبارک تحت رنج و شکنجه دستگاه امنیتی بودند، بهآسانی فعالیتهای تبلیغی خود را انجام میداد و در زمان مرسی نیز از منتقدان سرسخت او و اخوانالمسلمین بود. روزنامۀ المصری الیوم پس از انتصاب او بهعنوان مشاور دینی وی را «سرنیزۀ السیسی» نامید، چراکه افزون بر اینکه السیسی او را به نمایندگی کارگروه دینی مجلس مصر گماشت، وظیفۀ بررسی وضعیت فقهی -عقیدتی اسلامگرایان بازداشت شده را به او سپرد [۱۹]. رسانهها بهموجب این اقدام او را نامزدی قدرتمند برای جانشینی احمد طیب توصیف کردند. این گمانهزنی با ایراد خطبۀ عید قربان از سوی ازهری در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ درحالیکه السیسی، شوقی علام و احمد طیب حضور داشتند تقویت شد. او از سال ۲۰۱۵ مدیریت پروندۀ تجدید گفتمان دینی را به عهده گرفت که این اقدام در آن زمان مقدمهای برای جانشینی طیب تلقی میشد [۲۰]. تاکنون در سه مقطع بین ازهری و طیب اختلاف رخ داده: پشتیبانی ازهری از کشتار و سرکوب ۱۴ اوت ۲۰۱۳، مخالفت طیب با مداخلۀ کارگروه دینی مجلس مصر و عدم اصلاح کتابهای دینی در ژانویه ۲۰۱۷ و مخالفت او با برنامۀ آموزشی ازهری برای تربیت وعاظ [۲۱].
مهمترین اقدام در برابر کارشکنیهای طیب در ژوئیه ۲۰۲۰ با پیشنهاد قانون تنظیم دارالافتا (نهاد دینی مسئول صدور تفاسیر و آرا دینی) آغاز شد. بر پایۀ این قانون، دارالافتا به رقیب الازهر تبدیل میشود و این نهاد کاملاً تحت نظارت دولت خواهد بود. اگرچه این قانون با مخالفت شدید الازهر لغو شد، السیسی در اوت ۲۰۲۱ به دارالافتا یک «ماهیت حقوقی ویژه» داد و توانست خود جانشین این نهاد را تعیین کند [۲۲].
جنجالبرانگیزترین سفر اسامه ازهری به اندونزی در ۸ می ۲۰۲۳ بود. اهمیت اندونزی به داشتن رتبۀ نخست میان دانشجویان خارجی حاضر در الازهر است. ازهری در صفحۀ فیسبوک خود تصویری از استقبال مردم اندونزی منتشر کرد که مردم صندلی وی را بر دوش میکشند یا در هنگام سخنرانی مردم با دستکشیدن به کفشهای او خود را متبرک میکنند [۲۳]. خردهگیران به رفتار او تصویری از حضور اخیر احمد الطیب در مدینه را منتشر کردند که متواضعانه در حال عبادت است.
نتیجهگیری
اینکه دولت رانتی به مدد درآمدهای بهدستآمده از منبع رانت به تقویت یا پیدایش یک خوانش دینی بپردازد، امر نوپدیدی نیست؛ برای نمونه، پشتیبانی سعودی از وهابیت، قطر از اخوانالمسلمین و امارات از اسلام لیبرال و صوفیانه. البته تعامل و تعارض جریانهای موازی دینی در تاریخ مصر هم امری شگفت نیست اما آنچه واپسین آرایش جریانهای دینی را خاص میکند نه تقویت تصوف برای تضعیف الازهر و نه برکشیدن صوفینماهایی چون اسامه ازهری، بلکه تحقق بخشی از پازل امارات متحدۀ عربی مبنی بر مرجعیت جهانی یک تصوف رانتی در جهان اسلام است. عواملی که سبب شده دولت مصر و امارات با دادن رانتهای مالی، رسانهای و دیپلماتیک (سفر به کشورهای اسلامی یا شرکت در اجلاسها) به تقویت تصوف بپردازند، جنبۀ منطقهای و حتی بینالمللی دارند، برای نمونه، فراگیرشدن معنویت نوپدید یا نگاه مصرفی به دین، ظهور نسل زد و تجربۀ تلخ جهان اسلام از خشونتهای مذهبی مانند داعش. رویهمرفته عوامل جهانی، منطقهای و محلی ضرورت طرح یک اسلام میانهرو در برابر اسلام سیاسی را نشان میدهند که اجلاس گروزنی، اجلاس اسلامی مکه و کنگرۀ جهانی تصوف در اندونزی گواه این گرایش هستند.
منابع
- https://www.cgie.org.ir/fa/article/229966
- https://www.cgie.org.ir/fa/article/224267
- https://www.ida2at.com/ascetic-and-politicians-relationship-between-sufism-and-regime-in-egypt/
- https://www.ida2at.com/sufism-and-politics-in-egypt/
- https://www.albawabhnews.com/1334445
- https://www.noonpost.com/17946/
- https://carnegieendowment.org/2011/12/20/salafis-and-sufis-in-egypt-pub-46278
- https://rasanews.ir/fa/news/276711
- https://www.ida2at.com/ascetic-and-politicians-relationship-between-sufism-and-regime-in-egypt/
- https://thenewkhalij.news/article/60272
- Bano, Masooda, “Protector of the “al-Wasatiyya” Islam: Cairo’s al-Azhar University” Shaping Global Islamic Discourses: The Role of al-Azhar, al-Medina and al-Mustafa. Masooda Bano & Keiko Sakurai (editor) Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015, 73-90.
- https://www.ida2at.com/ascetic-and-politicians-relationship-between-sufism-and-regime-in-egypt/
- net/opinions/2019/4/25/تساؤلات-عن-الحضور-الصوفي-في-السياسة
- https://www.ida2at.com/sufism-and-politics-in-egypt/
- https://www.noonpost.com/17946/
- https://ghadnews.net/ar/post/31374
- https://www.elbalad.news/5093318
- https://www.al-monitor.com/ar/contents/articles/originals/2018/10/egypt-sufism-leader-islamic-political-current.html#ixzz8CvD5MXKW.
- https://www.alestiklal.net/ar/view/17752
- https://syaaq.com/13740
- https://www.alestiklal.net/ar/view/17752
- https://masralarabia.net/اخبار-مصر/1551951-قصة-قانون-تنظيم-الإفتاء-من-إعتراض-الأزهر-لتجميد-البرلمان-«ملف»?fbclid=IwAR1VjrrkWgfnmN157FmTqlnhepG_xdJH-FrJjFGcq3IiiDj5Vcw2qANSFMI