نویسنده: مرتضی ابراهیمپور
8 تا 10 دسامبر 2021 رياض میزبان همایش بینالمللی فلسفه بود. این همایش که از سوی توسط اداره ادبیات، انتشارات و ترجمه در کتابخانه ملی ملک فهد برگزار شد، جمعی از متخصصان بینالمللی فلسفه را گرد هم آورده و به طرح نظریهها و کاربردهای مدرن فلسفه در جهان پرداخته شد.[1]
برخی از سخنرانان و میهمانان همایش، از نظریهپردازان فلسفه در دانشگاههای مهم جهان از جمله دانشگاه پرتوریا، دانشگاه هاروارد، دانشگاه تورین، موسسه مطالعات دادههای شرق و آفریقایی در دانشگاه لندن، دانشگاه قاهره، دانشگاه ملک سعود و… بودند.
مسئولان همایش، برگزاری این رویداد را فرصتی برای دیدار با فیلسوفان بزرگ و افزوده جدیدی به صحنه فرهنگی عربستان سعودی و کل منطقه توصیف کردند.[2]
دکتر ایمان الغامدی، عضو هیئت علمی جامعة الامام سعود، تأیید کرد که این همایش فرصتی برای آشنایی با متخصصان حوزه فلسفه در داخل و خارج عربستان است و درباره واقعیت حضور «فلسفه» در برنامههای درسی عربستان، تأکید کرد که فلسفه در برنامههای درسی ادبی وجود دارد و به شکلی ساده تدریس میشود و خواستار گسترش تدریس و فضاسازی بیشتر برای فلسفه شد.
محمد آل فاضل، یکی از اعضای مجمع صلح فلسفی با تمجید از حضور فلسفه در صحنه فرهنگی عربستان، از گنجاندن برنامه درسی تفکر انتقادی توسط وزارت آموزش و پرورش در برنامههای درسی دوره متوسطه که یک بذر فلسفی در خاک آموزش و پرورش محسوب میشود، تمجید کرد.
حضور فیلسوف برجسته آمریکایی در همایش
مایکل سندل، فیلسوف برجسته و شناختهشده آمریکایی از جمله افراد دانشگاهی بود که در این رویداد سهروزه در ریاض شرکت کرد.[3] این استاد دانشگاه هاروارد طی جلسهای که به طور زنده از یوتیوب از داخل مرکز همایش کتابخانه ملی ملک فهد پخش شد، مسائل تفکر انتقادی و فلسفه اخلاقی را شرح داد.
سندل به یک داستان باستانی چینی در مورد گرفتاری حاکمی اشاره کرد که پدرش را قاتل یافت. مضمون این داستان واضح بود و به نوعی با نقل این داستان به جریان قتل خاشقچی و نقش ولیعهد محمد بن سلمان در آن اشاره میکرد.
مایکل سندل در مصاحبهای پیرامون حضورش در این همایش گفت معتقد است اگر عربستان میخواهد در اصلاحاتی که در پیش گرفته موفق شود باید اجازه بروز تفکر انتقادی را بدهد و در این باره گفت: تمایل مقامات سعودی برای ترویج تفکر انتقادی تعیین میکند که آیا یک حرکت اصلاحی که در این کشور به راه افتاده است موفقیتآمیز خواهد بود یا نه.[4]
سیاست هماهنگ کشورهای خلیج فارس
پیش از همایش سعودیها، در نوامبر گذشته و مصادف با روز جهانی فلسفه، امارات جمعی از فیلسوفان، سخنرانان و متخصصان عرب در حوزه فلسفه و علوم انسانی را با هدف «برجستهسازی تفکر فلسفی» در همایش بینالمللی فلسفه در فجیره گرد هم آورد.[5]
در تدریس فلسفه نیز امارات سیاست هماهنگی با عربستان داشته و وزارت آموزش امارات متحده عربی در ژوئیه ۲۰۲۰ اعلام کرد که فلسفه از سال تحصیلی ۲۱-۲۰۲۰ در برنامههای درسی گنجانده میشود.[6]
در قطر نیز همچون عربستان و امارات اقدامات مشابهی صورت گرفته است؛ معهد الدوحة للدراسات العلیا، به تازگی در رشته فلسفه دانشجوی کارشناسی ارشد پذیرفته[7] و همین معهد همچون امارات همایشی به مناسبت روز جهانی فلسفه برگزار کرد.[8]
در کویت سالها است درس فلسفه برای دانشآموزان کلاس دوازدهم رشته ادبیات تدریس میشود، اما بارها از سوی مقامات مسئول خواستههایی برای حذف این درس به دلیل مغایرت با دین مطرح شده است. در بحرین درس «مشکلات فلسفیة» به صورت اختیاری برای دانشآموزان دبیرستان گنجانده شده است، اما ظاهرا در عمان و قطر همچنان درس فلسفه در برنامههای درسی مدارس جایی ندارد.[9]
گشایش فلسفی در عربستان
احمد العیسی وزیر سابق آموزش و پرورش عربستان در سال ۲۰۱۸ از قصد این وزارتخانه برای تدریس فلسفه در دبیرستانهای این کشور برای اولین بار در طول تاریخ این کشور خبر داد و گفت: «مقدمات ورود تفکر انتقادی و فلسفه در برنامههای درسی مدارس در حال انجام است.»
عربستان سعودی سال گذشته تدریس برنامه درسی فلسفه را به منظور «نفی تعصب و ترویج کثرتگرایی در جامعه» تصویب کرد،[10] اما در کمال تعجب درس «تفکر انتقادی»، که یک موضوع فلسفی است، به معلمانی غیرمتخصص از رشتههای معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی و زبان عربی سپرده شد![11]
همچنین در سال گذشته، اولین انجمن فلسفی دارای مجوز در تاریخ عربستان سعودی تأسیس شد و این خبر با بازتاب گستردهای در شبکههای اجتماعی مواجه شد و بسیاری از این اقدام فکری سازنده استقبال کردند.
مارس ۲۰۲۱ نخستین شماره «المجلة السعوديّة للدراسات الفلسفيّة» از سوی پایگاه اینترنتی «معنی» در ریاض منتشر شد.[12] پایگاه معنی که فعالیت خود را از مارس ۲۰۱۹ آغاز کرده است، از سوی جمعی از اساتید فلسفه غربی و عربی گردانده میشود.[13]
تنگنای تکفیر فلسفه
همایش بینالمللی فلسفه در عربستان سعودی با هدف تشویق تفکر انتقادی، در کشوری برگزار شد که در آن شخصیتهای برجستهای همچون سلمان العوده، عوض القرنی، رائف بدوی و بسیاری دیگر به دلیل ابراز عقاید مخالف زندانی شدهاند و برخی همچون موسی القرنی در همان زندان جان دادهاند.
برگزاری این همایش در درحالی است که فلسفه در دانشگاههای این کشور تدریس نمیشود و دههها است که مذهب رسمی عربستان سعودی یعنی وهابیت، فلسفه را بدعت و از آن به عنوان «تفکر انحرافی» یاد میکند.
دهههاست که عربستان بر اساس فتواها و تصمیمات مقامات دینی این کشور از جمله «اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء» وابسته به هیئت کبار العلماء عربستان، تدریس فلسفه در تمامی مراحل تحصیلی حتی دانشگاهها را ممنوع کرده است.
در یکی از فتواهای کمیته مذکور که بالاترین قدرت دینی در عربستان به شمار میرود، آمده است: «هرگونه آموزش فلسفه و همنشینی با اهل آن، حرام است.»[14]
علاوه بر این بر اساس فتاوای علمای سعودی، تدریس فلسفه و یا خواندن آن حرام اعلام شده است؛ ابن عثیمین[15] و صالح الفوزان[16] هر گونه آموزش و تعلیم فلسفه را مذموم و فتوا به عدم جواز آن دادهاند و عبدالمحسن الزامل ابن سینا و فارابی را تکفیر کرده است.[17]
مقابله با فلسفه مختص به علمای سلفی معاصر عربستان نبوده و پیشوای فکری آنان یعنی ابن تیمیه در قرن ۷ هجری به شدت با فلسفه و منطق مخالفت کرده و به نظر وی از زمانی که فلسفه و منطق در میان مسلمانان رواج یافت، موجب الحاد و زندقه بسیاری از مردم شد.
وی آثاری همچون الرد علی المنطقیین، بیان موافقةصریح المعقول لصحیح المنقول، نقض المنطق، الرد علی فلسفة ابن رشد، کتاب العقل و النقل را در رد این دو علم به رشته تحریر در آورده است.
ابن تیمیه در این کتابها به شدت به فلسفه و منطق حمله و نسبتهای ناروایی به فیلسوفان و منطقیون میدهد و فیلسوفان بزرگی چون بوعلی سینا، غزالی و فارابی را مورد طعن و لعن قرار داده و مسلمانان را به شدت از فراگیری فلسفه و منطق نهی میکند.
همایش یا نمایش؟
به نظر میرسد حاکمان عربستان در راستای برنامه خود برای ایجاد اصلاحات قصد دارند وارد حیطههایی از فلسفه، علوم انسانی و اجتماعی شوند که تاکنون در این کشور تابو محسوب میشد. هدف دیگر، ترمیم چهره عربستان به خصوص در زمینه حقوق بشر است. این اهداف در چارچوب سند توسعهای عربستان ارزیابی میشود که محمد بن سلمان ولیعهد این کشور به دنبال تحقق آن است.
برگزاری این همایش بخشی از تکاپوهای صورتگرفته با هدف حمایت از پادشاهی سعودی به رهبری بن سلمان و تقویت جایگاه سعودی ارزیابی شده است، درحالی که وجهه این کشور و حاکمان آن به دلیل سوابق بد در زمینههای حقوق بشر، تحمیل جنگ به یمن و قتل جمال خاشقچی روزنامهنگار سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول ترکیه در سال ۲۰۱۸ بسیار آسیب دیده است.
چنانکه مایکل سندل پس از حضور خود در همایش فلسفی سعودیها گفته است، پیشبینی آینده تجربه و آزمون جدید شاهزاده عربستان دشوار است، اما بیشک میدانیم نسل جوان این کشور به شدت تشنه این مباحث است. او میگوید نمیتوان از الان گفت که این یک اراده واقعی است یا یک نمایش تبلیغاتی، ولی زمان به ما در مورد نیات واقعی حاکمان عربستان نکاتی را روشن خواهد کرد.
[2] https://sabq-sa.com/saudi/83313
[3] https://www.bbc.com/arabic/middleeast-59649342
[4] https://www.reuters.com/world/middle-east/philosopher-sandel-says-saudi-reforms-need-critical-thinking-succeed-2021-12-11/
[5] https://www.albayan.ae/uae/news/2021-11-18-1.4301230
[6] https://www.alkhaleej.ae/2021-11-21/الفلسفة-في-المدارس-الإماراتية/رفيف/الرأي-زوايا
[7] https://www.dohainstitute.edu.qa/AR/Academics/SOSH/Programs/Philosophy/Pages/default.aspx
[8] https://www.dohainstitute.edu.qa/AR/News/Pages/world_philosophy_day.aspx
[9] https://manshoor.com/society/teaching-philosophy-in-schools/
[10] https://www.youtube.com/watch?v=6sa6UQmikXo
[11] https://twitter.com/alarabiya ksa/status/1432269126635040773?s=21
[13] https://mana.net/%D9%85%D9%86-%D9%86%D8%AD%D9%86
[14] https://www.islamweb.net/ar/fatwa/132439
[15] https://binothaimeen.net/content/11617