پس از رسوایی فروش هزاران مدرک تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) توسط دانشگاههای لبنان به دانشجویان عراقی، شک و شبهه در مورد ۲۷۰۰۰ مدرک اعطاشده به عراقیها در دو سال گذشته شدت گرفته است. در این میان، نگاهها بیش از همه به الجامعة الإسلامیة لبنان، وابسته به مجلس اعلای شیعیان لبنان، و ایران، بزرگترین مقصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی عراقی، دوخته شده است.
رسوایی فروش مدارک تحصیلات تکمیلی، وزارت آموزش عالی و تحقیقات عراق را بر آن داشت تا هاشم الشمری، وابسته فرهنگی سفارت عراق در بیروت را برای تحقیقات در این باره به بغداد فراخواند و به دلیل عدم رعایت استانداردهای علمی تصمیمی مبنی بر تعلیق تحصیل دانشجویان عراقی در 3 دانشگاه لبنانی بگیرد: الجامعة الإسلامية در لبنان، الجامعة الحديثة للإدارة و العلوم و جامعة الجنان. این در حالی است که در ابتدا عراق تصمیم به تعلیق تمامی دانشگاههای لبنانی گرفته بود که با مذاکرات مقامات طرفین تعلیق ۳ دانشگاه مذکور رسانهای شد. از این گذشته وزارت علوم عراق مقرر کرد تمام پایاننامههای کارشناسی ارشد و دکتری که توسط دانشجویان عراقی در خارج از کشور اخذ میشود، در عراق مورد ارزیابی مجدد قرار بگیرد. 1
پذیرش آسان دانشگاههای خصوصی خارجی، تحصیل از راه دور و هزینههای پایین که حتی از شهریه دانشگاههای خصوصی داخل عراق نیز کمتر است، مهمترین عوامل استقبال گسترده دانشجویان عراقی برای ادامه تحصیل در دانشگاههای خارجی بوده است. ناظران بر این باورند که همزمان با شیوع همهگیری کرونا و اعلام بسیاری از دانشگاههای خارجی مبنی بر تسهیل شرایط تحصیل، تمایل برخی از مقامات عراقی برای تحصیل در خارج از کشور و اخذ مدرک برای تصدی پستهای عالی در این کشور، افزایش یافته است. همین تسهیلات در نظر گرفته شده برای تحصیل در خارج از کشور، به ویژه آموزش از راه دور ، تخلفات بسیاری را در پی داشته است.
طبق برخی گزارشها تنها در سال ۲۰۱۹، ۵۰ نماینده پارلمان پیشین عراق مدارک عالی اخذ کردهاند.2 همین موضوع شک و تردیدها را در مورد مدارک برخی مسئولان عراقی شدت بخشیده است. در این میان قاضی فائق زیدان، رئیس مجلس عالی قضایی و حمید الغزی، دبیر کل مجلس وزیران، برجستهترین شخصیتهایی هستند که اخذ مدرک دکتری آنها در دو سال گذشته از دانشگاههای لبنانی، خبرساز شده است.
پسلرزههای رسوایی در دانشگاه اسلامی لبنان
دانشگاه اسلامی لبنان معروف به (IUL) یک دانشگاه خصوصی است که توسط شیخ محمد مهدی شمس الدین، رئیس سابق مجلس اعلای شیعیان لبنان، به عنوان یکی از موسسات وابسته به این مجلس در سال 1996 تاسیس شد. از زمان تأسیس تا سال 2019، ریاست این دانشگاه همسو با جنبش امل را حقوقدان عراقی، دکتر حسن چلبی، برادر احمد چلبی، سیاستمدار عراقی بر عهده داشت. این دانشگاه به تعداد زیادی از نامهای مطرح در صحنه عراق، از جمله نمایندگان، وزرا و مقامات در سمتهای مهم و حساس مدرک اعطا کرده است.
قاضی فائق زیدان، مدرک کارشناسی ارشد و در ۲۰۲۰ دکتری خود را از دانشگاه اسلامی لبنان در حالی اخذ کرده است که در دادگاه عالی فدرال عراق سمت داشته و سپس ریاست مجلس عالی قضایی را بر عهده گرفته است. 3حمید الغزی، دبیر کل شورای وزیران نیز از همین دانشگاه و به همین شکل در سال ۲۰۲۱ دکترا گرفته است.4
پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه اسلامی لبنان در دوران کرونا به حدی افزایش یافته است که به گفته روزنامه لبنانی «المدن» این دانشگاه تنها در رشته حقوق در آستانه پذیرش نزدیک به ۴ هزار دانشجوی کارشناسی ارشد بوده است و تعداد دانشجویان دکتری در این دانشگاه به ۴۰۰ نفر رسیده است.5 همین روزنامه در جایی دیگر آورده است که دانشگاه اسلامی لبنان در سال گذشته بیش از 6 هزار دانشجو را در مقاطع تحصیلات تکمیلی، در رشتههای حقوق، علوم سیاسی، معارف اسلامی و علوم انسانی فارغالتحصیل کرده است که مراحل تحصیل تمامی آنها به بهانه همهگیری کرونا از راه دور انجام شده است. تنها در یک گرایش از رشته حقوق حدود ۲ هزار دانشجو در سال گذشته از این دانشگاه فارغالتحصیل شدهاند.6
فشار جنجال رسوایی بر دانشگاه اسلامی لبنان و تعلیق اعتبار آن از سوی عراق، مجلس اعلای شیعیان را بر آن داشت تا برای پاکسازی در رأس این دانشگاه اقدام کند. در همین راستا هفته گذشته رئیس این دانشگاه، دینا مولی، برکنار و حسن لقیس، وزیر کشاورزی پیشین لبنان و رئیس پیشین اداره مرکزی آموزش و پرورش جنبش امل، جایگزین وی شد و چهار مدیر ارشد دیگر در این دانشگاه برکنار شدند.7
نگاههای تردیدآمیز به ایران
با داغ شدن رسوایی فروش مدرک توسط دانشگاههای لبنانی، برخی نگاهها نیز به ایران، بزرگترین مقصد دانشجویان عراقی، دوخته شده است.
در همین اثنا حازم باقر، مدیر بخش بورسیه و اعزام دانشجویان در وزارت آموزش عالی عراق، در مصاحبهای مطبوعاتی با اشاره به صدرنشینی ایران در فهرست کشورهایی که از دانشجویان تحصیلات تکمیلی عراق استقبال میکنند، گفت دانشگاههای ایران حدود 20 هزار دانشجوی عراقی را پذیرفته اند. وی همچنین افزود وزارت علوم عراق اعتبار دانشگاه آزاد مشهد را تعلیق کرده است. در کنار بیش از ۱۳ هزار دانشجوی عراقی در لبنان، حازم باقر اشاره کرد که 8 هزار دانشجو در مصر، بیش از 7 هزار دانشجو در اردن و همچنین تعداد کمتری در کشورهای دیگر مانند روسیه، هند و سایر دانشگاههای جهان در حال تحصیل هستند. این در حالی است که تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در داخل عراق نزدیک به ۲۸ هزار دانشجو است.8
آمار ۲۰ هزار دانشجوی عراقی در ایران در حالی است که محمد باقر حکیم، مسئول روابط عمومی رایزنی فرهنگی سفارت عراق در تهران در اسفند ۹۷ جمعیت دانشجویان عراقی در ایران را بیش از ۴ هزار نفر دانست که ۵۰۰ تا ۷۰۰ نفر از این تعداد در عراق کارمند هستند.9 همو در شهریور ۹۸ این آمار را برابر ۶ هزار نفر دانسته است.10
خرداد گذشته حجت الاسلام اباذری، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بغداد در دیدار با آیت الله رضا رمضانی، دبیرکل مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گزارشی از فعالیتهای رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و خانه فرهنگ ارائه کرد و گفت: «یکی از موضوعات مهم بین ایران و عراق رابطه علمی و دانشگاهی بین دو کشور است. ایران ظرفیت پذیرش حدود ۲۰ هزار دانشجوی عراقی را دار است. این در حالی است که در ابتدای فعالیت رایزنی فرهنگی در عراق فقط ۲۳ دانشجوی عراقی در ایران تحصیل میکردند و در حال حاضر بیش از ۷ هزار دانشجوی عراقی در ایران هستند.»11
این اظهار نظر در حالی است که چند روز پیش، دوشنبه ۱ آذر، دکتر هاشم داداشپور، رئیس سازمان امور دانشجویان، در دیدار با سفیر عراق در ایران و رایزن فرهنگی عراق، گفت: «امروز شمار زیادی از دانشجویان خارجی دانشگاههای کشور را دانشجویان عراقی تشکیل میدهد و نزدیک به ۶۰ هزار دانشجو (عراقی) در ایران مشغول به تحصیل هستند که بیشتر این دانشجویان در دو شهر قم و مشهد مشغول به تحصیل میباشند.»12
بیشک علقههای مذهبی دانشجویان عراقی در استقبال آنها از دو شهر مقدس قم و مشهد تاثیرگذار بوده است. ۴ آذر، رسول نوروزی، مسئول بسیج دانشجویی خراسانرضوی در نشستی خبری ابراز داشت که بیشترین دانشجوی عراقی در بخش بانوان در مشهد به تحصیل میپردازند13 ،که میتوان نتیجه گرفت بیشترین دانشجویان مرد عراقی در قم تحصیل میکنند.
مشهد و تعلیق واحد دانشگاه آزاد
طبق آخرین گفتهها در تیر ۱۴۰۰ حدود ۱۲۵۰ دانشجوی عراقی در دانشگاه فردوسی مشهد در حال تحصیل بودهاند.16 دانشگاه بینالمللی امام رضا(ع) در مهر ۹۹ از تحصیل ۷۵۰ دانشجوی عراقی17 و دانشگاه علوم پزشکی مشهد در دی ۹۷ از تحصیل ۳۰ دانشجوی عراقی18 خبر دادهاند.
پذیرش سادهتر، هزینه کمتر برای تحصیل و دارا بودن دانشکده پزشکی، دانشگاه آزاد مشهد را به گزینه جذابتری نسبت به دیگر دانشگاههای مشهد برای دانشجویان عراقی تبدیل کرده است. این واحد دانشگاه آزاد در اسفند ۹۹ از حضور حدود ۳ هزار دانشجوی خارجی که اغلب عراقی و افغانستانی هستند، خبر داده است.19 مسعود طاهری لاری، رئیس پیشین واحد مشهد دانشگاه آزاد در اسفند ۹۹ از پذیرش حدود ۹ هزار دانشجو در این دانشگاه خبر داده که با ۱۳ درصد افزایش نسبت به سال گذشته طی دو سال متوالی رتبه اول کشور را از این نظر به دست آورده است.20
چنین مینماید که پذیرش دانشجویان خارجی، به ویژه عراقیها، سهم مهمی در این صدرنشینی دانشگاه آزاد مشهد داشته است. در مرداد ۹۷ رئیس وقت دانشگاه آزاد مشهد در حالی از سه برابر شدن پذیرش دانشجویان خارجی در طی یک سال خبر داد21 که این پذیرش بیرویه از سوی وزارت علوم عراق بیپاسخ نماند و در اردیبهشت ۹۸ طی دستوری اعتبار این دانشگاه را به دلیل پذیرش زیاد معلق کرد و تاکنون مدرک دانشجویان جدید پس از این تاریخ را معتبر به شمار نمیآورد.22
با این وجود، علاءالدین بروجردی، معاون بینالملل و امور دانشجویان غیرایرانی دانشگاه آزاد اسلامی، مهر امسال با اشاره به پذیرش ۱۵ هزار دانشجوی خارجی در ترم جدید تحصیلی در مجموع واحدهای این دانشگاه، گفت که یکی از اهداف معاونت بینالملل در سال تحصیلی جاری، افزایش واحدهای دانشگاهی از ۶ واحد (علوم تحقیقات، تهران جنوب، اصفهان، قزوین، کرمانشاه و شیراز) به ۵۰ واحد در پذیرش دانشجویان عراقی است. بروجردی در این گفتگوی خبری یکی از راههای جبران کاهش دانشجو را جذب بیشتر دانشجویان خارجی عنوان کرده و افزود: «از سال گذشته تلاش زیادی برای جذب دانشجو در حوزه بینالملل انجام دادیم که با رشد ۵۰۰ درصدی، افزایش ۵ برابری پیدا کرد و بر همین اساس سازمان سنجش و کسانی که باید ظرفیتها را تعیین کنند، مخالفت خود را آغاز کردند و معترض به این رشد گسترده شدند.»23
قم و زنگ خطر برای دانشگاه ادیان و مذاهب
در قم، جامعه المصطفی(ص) و دانشگاه ادیان و مذاهب از جذابترین دانشگاههای ایرانی برای عراقیها در چند سال اخیر بودهاند.
جامعه المصطفی(ص) دو طرح برای پذیرش دانشجویان عراقی در دست دارد؛ در طرح نخست و قدیمی آن، دانشجویان عراقی همچون دیگر ملیتها پس از گذراندن دورهای یک تا دو ساله از آموزش زبان فارسی، در رشتههایی اسلامی به تحصیل میپردازند. دروس دینی بخش مهمی از دوره تحصیلی دانشجویان را شکل میدهد و یک دانشجوی کارشناسی ارشد باید در مجموع بیش از ۷۰ واحد درسی را به زبان فارسی بگذراند. در طرح دیگر که مختص دانشجویان تحصیلات تکمیلی عراقی است و ذیل موسسه آموزش عالی علوم و معارف دنبال میشود، دورهها به زبان عربی و مشابه دیگر دانشگاههای داخلی یک دانشجوی کارشناسی ارشد ۳۲ واحد درسی را میگذراند. موسسه علوم و معارف جامعه المصطفی(ص) که از بهمن ۹۴ پذیرش خود را آغاز کرده است، در طول این سالها نزدیک به ۲۲۰۰ دانشآموخته داشته است.24 گفتنی است حجت الاسلام و المسلمین علی عباسی، رئیس جامعه المصطفی(ص)، در تیرماه ۹۸ در مجموع از ۵ هزار دانشآموخته و ۳ هزار دانشجوی عراقی در حال تحصیل خبر داده است.25
دانشگاه ادیان و مذاهب قم تجربه تازهتری در پذیرش دانشجویان عراقی دارد و از سال ۹۷ پذیرای آنها بوده است.26 حجت الاسلام و المسلمین سید ابوالحسن نواب، رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب در مرداد ۱۴۰۰ به تحصیل ۸ هزار دانشجوی خارجی در این دانشگاه اشاره کرده است.27 همو در اسفند ۹۹ در جمع خبرنگاران گفت: «دانشگاه ادیان و مذاهب بزرگترین دانشگاه غیرانتفاعی کشور است و بیش از ۷ هزار دانشجوی دکتری و فوق لیسانس در این نهاد علمی مشغول تحصیل هستند.» نواب در ادامه این مصاحبه با تأکید بر اینکه تربیت دانشجویان خارجی میتواند سبب صدور انقلاب به ملتهای دیگر شود، افزود: «برنامه ۵ساله آینده این دانشگاه جذب ۲۰ هزار دانشجو با اتکا به دانشجویان غیربومی است و تلاش میشود در ۵ سال آینده تعداد دانشجویان بومی به یک دهم (تعداد) کنونی کاهش یابد.»28
دانشگاه ادیان و مذاهب در ترم جاری تحصیلی، نزدیک به ۶ هزار دانشجوی خارجی را پذیرش کرده است که از این میان، نزدیک به ۴ هزار نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی عراقی و ۲ هزار نفر دانشجوی کارشناسی افغانستانی هستند.29
جذب نزدیک به ۴ هزار دانشجوی عراقی برای سال تحصیلی جاری در حالی است که وزارت علوم عراق در مکاتبهای با دانشگاه ادیان و مذاهب در تاریخ ۲۵ مرداد ۱۴۰۰، تصریح کرده است که سقف پذیرش برای این دانشگاه مطابق با رویه گذشته و همچون جامعة المصطفی(ص)، تنها ۷۰۰ نفر است. در این نامه آمده است به دلیل آنکه اساتید رشته «فلسفه هنر» در دانشگاه ادیان تنها عناوین «مربی» و «استاد مدعو» دارند، تا نبود اساتیدی با عناوین «استادیار» و «استاد» اعتبار این رشته را تعلیق کرده است. حازم باقر، مدیر بخش بورسیه وزارت علوم عراق، در این نامه زنگ خطر را برای دانشگاه ادیان به صدا درآورده و گوشزد میکند که دانشگاه باید برای پذیرش «اعضای هئیت علمی» اقدام کند و در صورت ادامه روند بهکارگیری «اساتید مدعو»، در به رسمیت شناختن دانشگاه ادیان و مذاهب تجدید نظر خواهد شد.
پذیرش خارج قاعده و کمبود اساتید هیئت علمی تنها نیمی از مشکل دانشگاه ادیان و مذاهب برای سال جاری تحصیلی بوده است؛ با رسانهای شدن رسوایی فروش مدرک به دانشجویان عراقی، به ویژه در دوران همهگیری کرونا، وزارت علوم عراق در صدد جبران برآمده و در ۱۸ آبان ۱۴۰۰ با تکیه بر «فروکش کردن بحران کرونا و حضوری یا حضوری-مجازی شدن بیشتر دانشگاههای جهان»، جواز تحصیل مجازی برای دانشجویان خارج از عراق را لغو و آنها را ملزم به تحصیل حضوری و ثبت حضور در سفارتخانهها و رایزنیهای فرهنگی عراق در کشورهای محل تحصیلشان کرد.
این تصمیم در حالی است که چند روز پیش از این رایزن فرهنگی عراق از دانشگاههای ایرانی در مورد مجازی یا حضوری بودن آموزش استعلام کرده30 و بسیاری از آنها، از جمله دانشگاه ادیان و مذاهب، بر ادامه روند آموزش مجازی تاکید کرده بودند. البته پس از این تصمیم نیز دانشگاه ادیان در اعلامیههایی به ادامه روند مجازی آموزش در این دانشگاه تأکید کرده است.31
در این میان ظاهراً جامعة المصطفی(ص) یک استثنا است و مقدمات را برای تحصیل حضوری دانشجویانش فراهم کرده و تاکنون ویزای تحصیلی بسیاری از ایشان را آماده و از ایشان خواسته تا طی یک هفته برای تکمیل فرآیند اقامت، در دانشگاه حضور یابند.32 جامعة المصطفی(ص) برای امتحانات پایان ترم تیرماه گذشته نیز به سراغ ارزیابی آنلاین نرفت و با اعزام کارمندان بخش آموزش خود به بغداد، امتحانات را به صورت حضوری در عراق برگزار کرد.33
بیشترین نگرانی دانشگاهها و دانشجویان از حضوری شدن تحصیل، انصراف دادن بسیاری است که با وجود اشتغال و کارمندی در عراق، تنها به امید آموزش مجازی و بهرهمندی از فرصت کوتاه اخذ مدرک از راه دور اقدام به ثبتنام کردهاند. شاید همین نگرانی دانشگاه ادیان را واداشته تا در چند روز گذشته اعلام کند که اقساط پرداختی از سوی دانشجویان خواستار انصراف را بازنمیگرداند.34 هزینه تحصیل کارشناسی ارشد در دانشگاه ادیان و مذاهب ۳۰۰۰ دلار است و معمولا در دو یا سه قسط که قسط نخست آن هنگام ثبتنام است، دریافت میشود.35
بدخواهان در کمین
ماجرای رسوایی فروش مدرک به دانشجویان عراقی ابعاد گستردهای دارد؛ بخش مهمی از آن به زمینههای فرهنگی و اجتماعی عراق بازمیگردد که با وجود دههها بازماندن از آموزش عالی، داشتن مدرک دانشگاهی شرط اساسی برای خیل جوانان مشتاق استخدام در مناصب دولتی است. این مدرکگرایی در شرایط کمبود ظرفیتهای آموزش عالی در عراق، استقبال گسترده از دانشگاههای خارجی را در پی داشته است. دور از انتظار نیست که در این میان افراد دلال و دفاتر واسط متعددی با عنوان «الخدمات التعلیمیة» و البته بدون کسب هرگونه مجوزی، کاسبی تازهای را برای تسهیل صفر تا صد اخذ مدرک از خارج راه بیاندازند. وضعیت کرونا بحران را دوچندان کرده است و دانشگاههای خصوصی که گاه تا پیش از این با چالش کاهش پذیرش و خالی ماندن ظرفیتها روبهرو بودند، آغوش خود را برای این سیل دانشجویان دلاری گشودهاند.
یکی از مطالبی که در روزهای اخیر در گزارشهای خبرگزاریهای معاند با ایران پیرامون رسوایی اخیر بازخوانی شد، نقل قولی قدیمی از عبدالمجید الراوی، بازرس کل وزارت علوم عراق در بیش از ۱۰ سال پیش بود که در آن مدعی شده بود ۹۹ درصد مدارک دانشگاهی اخذشده از ایران، جعلی است.36 الراوی که عموی داعشی معروف، مناف الراوی، والی بغداد در دولت داعش بود، خود چندی بعد به اتهام فساد کنار گذاشته شد.37
در نقل قولی دیگر، در ماه می ۲۰۲۱ ریاض المسعودی، نماینده وابسته به ائتلاف سائرون (به رهبری مقتدی صدر) و عضو کمیسیون آموزش مجلس، در سخنانی مدعی شد ۹۰ درصد مدارک اعطاشده به دانشجویان فارغالتحصیل از خارج از کشور پس از ۲۰۰۳ جعلی است و از راه دور و با پول خریداری شدهاند.38 همین کافی بود تا بار دیگر انگشتهای اتهام به سوی ایران و احزاب شیعی نزدیک به آن دراز شود و در مدرک بسیاری از مسئولان شیعه یا وابستگان به حشد الشعبی تشکیک شود.39
این همه هشداری است تا دانشگاههای ایرانی با توجه به رشد بیسابقه پذیرش دانشجویان عراقی، نسبت به رعایت آییننامههای پذیرش، تحصیل و فارغالتحصیلی دانشجویان خارجی بیش از پیش دقت نمایند. گذشته از آنکه رسوایی اخیر حساسیتها را نسبت به این موضوع افزایش داده است، ابعاد و پیامدهای سیاسی این مسئله نیز به راحتی میتواند آن را به دستاویزی برای بدخواهان ایران، عراق و لبنان بدل کند.
- https://www.ina.iq/141037–5-.html
- https://www.alquds.co.uk/فضيحة-الشهادات-اللبنانية-المزورة-في-ا/
- https://www.al-binaa.com/archives/253549
- https://almawrid.news/contents/view/details?id=38265
- https://www.almodon.com/society/2021/11/17/تطهير-شامل-بـ-الجامعة-الإسلامية-بعد-فضيحة-بيع-الشهادات
- https://www.almodon.com/society/2021/11/8/العراق-يفتح-تحقيقا-بـ27-ألف-شهادة-جامعية-لبنانية-مباعة
- https://www.almodon.com/society/2021/11/17/تطهير-شامل-بـ-الجامعة-الإسلامية-بعد-فضيحة-بيع-الشهادات
- https://siasaplus.com/news/إيران-الأعلى-استقبالاً-لطلبة-الدراسا/
- https://www.irna.ir/news/83230474
- https://www.mehrnews.com/news/4703714
- https://www.farsnews.ir/news/14000325000570
- https://www.iribnews.ir/fa/news/3284066
- https://www.dana.ir/news/1787135.html
- intr.um.ac.ir/index.php/fa/component/content/article/102-akhbar-barjasteh/982-بازدید-گروهی-از-استادان-14 در مهر ۹۸ آمار دانشجویان عراقی در حال تحصیل در این دانشگاه ۸۰۰ نفر و هدفگذاری دانشگاه برای جذب ۲ هزار دانشجوی عراقی عنوان شده است.15https://www.isna.ir/news/98071208812
- https://imamreza.ac.ir/portal/farhangi/display/?id=10830
- https://www.farsnews.ir/news/13971016001145
- https://www.irna.ir/news/84257140
- https://www.irna.ir/news/84257140
- https://www.isna.ir/news/Khorasan-Razavi-136151
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1028558280917696&id=574843742955821
- https://www.ana.press/news/614657
- مصاحبه اختصاصی نویسنده با یکی از دستاندرکاران مؤسسه آموزش عالی علوم و معارف جامعه المصطفی(ص).
- https://iqna.ir/fa/news/3824237
- https://urd.ac.ir/fa/cont/7992
- https://www.iribnews.ir/fa/news/3185499
- http://irdiplomacy.ir/fa/news/2000975
- مصاحبه اختصاصی نویسنده با یکی از دستاندرکاران دانشگاه ادیان و مذاهب قم.
- https://www.facebook.com/رابطة-خريجي-جامعة-المصطفى-العالمية-المثنى-867510403396767/photos/2175950725886055
- https://www.facebook.com/groups/442845923075350/posts/860909907935614
- https://t.me/Mustafauniversity/1577
- مصاحبه اختصاصی نویسنده با یکی از دستاندرکاران مؤسسه آموزش عالی علوم و معارف جامعه المصطفی(ص). همچنین رک:https://t.me/Mustafauniversity/1350
- https://www.facebook.com/groups/442845923075350/posts/863182771041661
- https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=102609495477942&id=101963085542583
- http://al-nnas.com/ARTICLE/MAMuhden/14ac.htm
- http://kitabat.biz/subject.php?id=13862
- https://www.alarabiya.net/arab-and-world/iraq/2021/05/04/التعليم-في-العراق-90-من-شهادات-الخارج-مزورة
- برای نمونه رک:
https://dstornews.com/the-news/red-lines/65455/